TOO 2019/01

Woord vooraf

Ruimte voor water
Isabelle Larmuseau

Water, bron van alle leven

In 2016 was ik getuige van een lezing van Jeremy Rifkin, een vooraanstaand Amerikaans econoom, sociaal theoreticus en politiek adviseur. Een lezing als zovele andere, was het niet dat enkele uitspraken mij bijzonder zijn bij gebleven. 'Al of life depends on water ... if we go to other planets with our satellites, the first thing we wanna know: is there water? No water? ... not interested.'

Onze aarde en al wat erop leeft en beweegt, bestaat enkel dankzij water. Water is een levensnoodzakelijk goed, een natuurlijke rijkdom die vraagt om gedeelde verantwoordelijkheid, om duurzaam gekoesterd te worden.

Vlaanderen mag zich bovenal gelukkig prijzen met haar omvangrijk netwerk van beken, rivieren, stromen en kanalen. Een waternetwerk dat tal van kansen en opportuniteiten biedt, maar tegelijk ook bedreigingen inhoudt. De zomer van 2018 zorgde alvast voor een wake-up call...

Water, (maatschappelijke) rijkdom en beleving

De Vlaamse Waterweg, verantwoordelijk voor de bevaarbare waterwegen, beseft elke dag maar al te goed welke meerwaarde, welke troeven onze rivieren en kanalen bieden. Een sterk vertakt waternetwerk dat verbindt en dat zorgt voor heel wat maatschappelijke baten op economisch, toeristisch-recreatief en ecologisch vlak.

Zo vormt binnenvaart een volwaardige, aantrekkelijke, filevrije en milieuvriendelijke vervoersmodus, die het equivalent vertegenwoordigt van 3,5 miljoen vrachtwagens per jaar. Het is een terechte ambitie van Vlaanderen om het modale aandeel van de binnenvaart in het goederenvervoer te verhogen en te investeren in de uitbouw van een sterk en slim waterwegennet. Hoe meer we immers deze watersnelweg gebruiken, hoe beter onze mobiliteit én ons klimaat. Datzelfde waternetwerk vormt ook een gewilde bron van watervoorziening: voor drinkwaterproductie, voor landbouw en irrigatie, voor bedrijfstoepassingen.

In tal van steden en gemeenten herwint water weer zijn plaats en ruimte uit het verleden. Water zorgt voor leven, voor beleving: het openleggen van de Reep in Gent, de verlaagde Leieboorden in Kortrijk, de vernieuwende transformatie van de Scheldekaaien in Antwerpen, tal van watergebonden projectontwikkelingen her en der.

Waterbeleving is ook een vast item geworden in het toeristische-recreatieve aanbod, wat zich vertaalt in stadsrondvaarten, in fietsroutenetwerken langs rivieren en kanalen, in een erg verscheiden aanbod aan watersporten.

Haar missie indachtig wil De Vlaamse Waterweg voor andere actoren alvast dé partner zijn om de waterbeleving in Vlaanderen nog te verhogen.

Water, een bedreiging

Ons waternetwerk biedt tal van kansen en troeven, maar de prominente aanwezigheid van water enerzijds en de afhankelijkheid ervan anderzijds vormen meteen ook een bedreiging zowel inzake kwaliteit als in kwantiteit. De zorg om een verbeterde kwaliteit van het oppervlaktewater leeft al langer en wierp gelukkig intussen haar vruchten af, al blijft voortdurende waakzaamheid geboden.

Wateroverlast en watertekort vormen een reële bedreiging en vergen bijkomende maatregelen en inspanningen.

De overstromingen van 1976 in het Scheldebekken en de watersnood van begin jaren '90 langs de Maas lieten Vlaanderen beseffen dat aanzienlijke investeringen in waterbeheersing een noodzaak waren om menselijk leed en materiële schade te beperken.

Dat we overstromingen enkel door het verhogen van dijken kunnen vermijden, is een illusie en een voorbijgestreefde beheerstrategie uit een ver verleden. Meerlaagse waterveiligheid is inmiddels de leidraad, met preventie, protectie en paraatheid als uitgangspunten. Oordeelkundig ruimen van beken en rivieren, aanleggen van wachtbekkens en gecontroleerde overstromingsgebieden, het verhogen van de doorlaatbaarheid van de bodem, het bouwen van dijken en pompstations. We namen intussen tal van maatregelen met hetzelfde doel voor ogen: aan water ruimte bieden om te (over)stromen.

Het Sigmaplan en het project Ruimte voor de Maas zijn grootschalige projecten die de strategie van waterbeheersing tot hun volle recht laten komen. Dat met deze projecten niet enkel een verhoogde waterveiligheid wordt bekomen, maar bij de inrichting van de gebieden - dankzij de samenwerking met tal van actoren - ook de belevingswaarde van natuur en omgeving wordt versterkt, vergroot het maatschappelijk draagvlak van deze projecten.

Een versnelde uitvoering van het Sigmaplan en de Maaswerken moet onze waterrobuustheid en onze gemoedsrust versterken.

De droogte en de ermee gepaard gaande waterschaarste van afgelopen zomer liggen nog vers in het geheugen: een ernstige wake-up call voor ons watersysteem. We werden geconfronteerd met waterbesparende maatregelen en het woord Droogtecommissie haalde zelfs de longlist van het woord van het jaar.

Maar ons geheugen is vaak (te) kort en mag geen alibi zijn om de voorspelde toenemende frequentie van droogteperiodes en de gevolgen ervan te negeren.

De Vlaamse Waterweg nv anticipeerde enkele jaren terug al op mogelijke waterschaarste door de installatie van pompcentrales aan de sluizencomplexen van het Albertkanaal, waardoor de waterafname uit de Maas tijdens droogteperiodes kan worden beperkt. Door de installaties ook te concipiëren als waterkrachtcentrales kunnen ze bij voldoende water bovendien energie produceren. Klimaatmitigatie en klimaatadapatie gaan zo hand in hand.

Maar ook andere maatregelen dringen zich op om ons watersysteem droogte-robuust te maken.

Dat droogtebestrijding en overstromingsbeheer ook samen kunnen gaan, bewijst de Demervallei. Oude afgesneden meanders worden terug aan de rivier gekoppeld. Dat heeft een dubbel effect. Enerzijds geven de bochten extra stroomruimte aan de rivier, wat een troef is om overstromingen te voorkomen. Anderzijds geeft het een injectie aan de natuur in de verdroogde vallei.

Water, een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid!

Oordeelkundig, rationeel omgaan met onze natuurlijke watervoorraden is een must voor de huidige en toekomstige generaties. Klimaatverandering vormt een tastbare bedreiging voor ons watersysteem, die we met gepast beleid en structurele maatregelen moeten counteren. De academische wereld, onderzoeksinstellingen, overheid en ondernemers vinden zich daarbij in een gedeeld gedachtegoed, dat letterlijk en figuurlijk meer ruimte biedt aan water.

Het Droogte- en Overstromingsplan dat de Vlaamse overheid - in uitvoering van de septemberverklaring van de Vlaamse regering - momenteel vorm geeft, moet alvast de aanzet vormen voor een doordachte aanpak, maar dat plan mag geen dode letter blijven.

Immers, all of life depends on water...